Snelle ontwikkeling 'kerkorgel' in de huiskamer

Door Ton van der Hammen

Sinds de verkoop van het elektronische orgel in Nederland op gang is gekomen. - dat is zo'n 15 jaar geleden - zijn er naar schatting 130.000 van deze instrumenten verkocht. Dat betekent ruwweg, ook al omdat dit orgel een vrij lange levensduur heeft: op de 100 Nederlanders of op de 25 Nederlandse gezinnen is er een. Een stuk vrije tijdsbesteding, dat er niet om liegt.

Stel de gemiddelde prijs tot nu toe op 2500 gulden, dan betekent dat een omzet van 325 miljoen. Er wordt dit jaar een lichte teruggang voorspeld onder invloed van de economische omstandigheden. Verwachte omzet in 1972 om en nabij de 14000 stuks, afkomstig uit Nederland, Italië, Japan, Amerika, Duitsland in volgorde van belangrijkheid. De concurrentie is hevig en de technische ontwikkeling niet minder.

AAN DE MARKT

De afgelopen Frankforter Messe heeft het weer getoond: er komt steeds meer en voor velen steeds aantrekkelijker 'orgel-werk' aan de markt. Van het simpele, eerste eenklaviersorgeltje, al of niet voorzien van half pedaal, zijn we beland in het stadium van betaalbare, dat wil zeggen: trek er wel het bedrag van een nieuwe auto voor uit, 'bioscooporgels' en/of 'kerkorgels' in huiskamerformaat. Voor de liefhebbers, en die zijn er nogal wat, om rode oortjes van te krijgen. Dat is ook de bedoeling, want de commercie mikt op 'of u koopt meteen zo'n model, of u ruilt in'.,.

Hoewel de meningen hierover uiteenlopen zegt een Nederlandse pionier in het elektronische orgelwezen, de heer Hans Versteegt (42): er ontstaat een splitsing tussen klassieke instrumenten, waar men dus de hele orgelliteratuur op kan spelen en amusementsinstrumenten voor het lichtere genre. Hij gelooft niet meer in de toekomst van een elektronisch orgel, waarop zowel het een als het ander mogelijk is. Bij de hogere eisen die gesteld (zullen) worden zal het compromiskarakter steeds nadrukkelijker als onoverkomenlijk ervaren worden. Hij wil nog wel verder gaan door te voorspellen het denkbaar te achten straks in één woning zowel een amusements- als een klassiek elektronisch orgel aan te zullen treffen.

EX-MACHINIST

Wat hiervan waar is, in elk geval heeft Versteegt wel enig recht van spreken, want deze ex-machinist op de grote vaart, wiens twee grote hobbies: orgel en elektronica hem vroegtijdig 'uit de vaart hebben genomen', loopt nu al zo'n twintig jaar in de elektronische orgelbouw mee, nadat hij er in de Verenigde Staten, de bakermat van het elektronisch orgel, enthousiast over was geworden. Hij stond aan de wieg van de Eminent, de Riha, de Viscount en nog zoveel andere 'gemengde' typen orgels - in totaal zo'n 60 naar hij zegt - en is uit de typische Nederlandse ontwikkeling op dit gebied eenvoudig niet meer weg te denken. Hij legt zich nu uitsluitend toe op het ontwerpen en intoneren van elektronische kerkorgels, die hij vanuit één basistype ook als huiskamer- en studieorgel uitbrengt.

EFFECTWERK

De elektronica geeft de orgelontwerpers bijna oneindige mogelijkheden om mee te spelen. Dat betekent voor het amusementsorgel op het ogenblik: nagalm-, leslie en andere echo-effecten, zoals ook luidsprekers op verschillende plaatsen opgesteld; ingebouwde ritmische begeleiding, nieuwe registers die bedriegelijk veel op allerlei soloinstrumenten lijken automatische accoordenwerking, waarbij u een paar tonen aanslaat en er worden automatisch passende acooorden aan toegevoegd en ga zo nog maar even door. Al die 'gimmicks' zoals het effectwerk in vakjargon genoemd wordt betekenen even zovele nieuwe knopjes, zodat de bespeler (je vraagt je af: IS hij dat straks nog wel?) het idee moet krijgen in een cockpit in plaats van op een orgelbank te zitten.

Heel anders, ook wat betreft de nadruk die deze sector krijgt, is de ontwikkeling van het elektronische orgel dat aanspraak wil maken op de aanduiding klassiek. Veel minder fabrikanten leggen zich hierop toe. De uitmonstering' is veel soberder. Het enige dat de speeltafel van die van een pljporgel onderscheidt is een handle voor nalgalm, waardoor het effect kan worden bereikt van een kerkorgel in een grote ruimte.

KERKORGELS

Sinds maart vorig jaar legt Versteegt, evenals Ahlborn, Böhm en Heyligers dat al langer doen, zich in Veenendaal uitsluitend op kerkorgels toe, na ruim drie jaar researchwerk. Zijn basistype is een orgel met 67 zelfstandig sprekende stemmen, dat hij uitbrengt voor kerken en voor de huiskamer. Door gebruik te maken van aparte kanalen en oppervlaktespreiding van luidsprekers (voor kerken in grote orgelkasten) is de klankkwaliteit voor velen een verrassing en niet meer te vergelijken met dat wat tot voor betrekkelijk korte tijd als het elektronische kerkorgel werd aangeprezen. Een snelle ontwikkeling ook hier, die evenzeer tot uiting komt in de huiskamerorgels van Versteegt-Veenendaal, die hij nu in twee typen uitbrengt: één belangrijk onder en één boven de tien mille.

De merkaanduiding van zijn jongste schepping (in alle typen uiteraard met volledige klavieren en volledig pedaal) is: Johannus-orgel, de voornaam van Versteegt. Heet hij dan Johannus, of gewoon Johannes? Het laatste blijkt het geval. Waarom dan Johannus? De verklaring geven we tóch maar door op gevaar af teveel reclame te maken: 'Omdat het een orgel is om u tegen te zeggen'... Dat is trouwens niet alleen de mening van Versteegt, maar ook die van organisten als Feike Asma en Klaas Jan Mulder, die regelmatig in de Veenendaalse fabriek komen buurten.

Geref. kerk in Bellingwolde

Nieuw orgel koninklijk instrument

Morgen, zondag 29 juni, is het een wat feestelijke dag voor de gereformeerde gemeente van Bellingwolde. Een feestdag waarvoor de gemeenteleden eigenlijk zelf gezorgd hebben. Dank zij gemeenschapszin en het zo royaal gedenken van een geldinzameling, dat met recht van het brengen van offers mag worden gesproken.

Met nog meer overtuiging dan anders zullen de dankliederen worden gezongen, want de gemeentezang wordt ondersteund door orgelspel op een geheel nieuw instrument. Want de aanleiding tot het feestelijke van de dag is het in gebruik nemen van een nieuw kerkorgel. Een zogenaamd Johannus-orgel, fraai van klank met veel mogelijkheden, aangepast aan de ruimte in het betrekkelijk kleine kerkje.
Een Johannus orgel is een instrument met elektro-akoestische geluidsbron, gebouwd en ontworpen door orgelbouwer J. Versteegt. dat met recht een kerkorgel genoemd mag worden.

De heer B.G. Mulder uit Vriescheloo, gemeentelid van de kerk, organist en lid van de orgelcommissie is er enthousiast over. Hij kan volledig meegaan met wat over het instrument wordt gezegd: een "koninklijk" instrument met zijn 67 sprekende stemmen, dat in elke ruimte klinkt. Een orgel met een rijke harmonieuze dispositie, dat juicht in het stralende, majestueuze volle werk, dat doorzichtig is van klank: een instrument dat orgelmuziek laat horen die waarlijk "leeft". En wat meer zegt. hij heeft zijn enthousiasme op anderen weten over te brengen.

"Ik heb enkele keren een Johannus orgel kunnen beluisteren" , zegt de heer Mulder, "en heb anderen er mee heen genomen. Ze waren het volkomen met mij eens, dat als wij een ander orgel in onze kerk wilden hebben, dan moest dat het zijn".
Was het bestaande orgel dan versleten ? "Nee. dat niet. maar - het is een elektronisch, dat er al zo'n25 jaar staat, en misschien ook nog 25 jaar mee kan - de klank is zo hard: het stralende, het doorzichtige is er niet. Het is niet je dat".

Nu is het aanschaffen van een nieuw kerkorgel voor een gemeente - en zeker voor een kleine als die van Bellingwolde - geen eenvoudige zaak. Dat kost geld en voor een Johannus orgel niet zo weinig. B.G. Mulder: "Inderdaad en onze gemeente telt maar een 50 gezinnen. Nu was er een bescheiden orgelfonds, wel zo groot, dat we een nieuw elektronisch orgel zouden kunnen kopen, maar toch niet wat er nu komt. U hoorde echter al van het enthousiasme en we kregen van de fabriek een zodanig aanlokkelijke occasion, dat ik dacht, hier is onze kans. En ja, om een lang verhaal kort te maken, de inzameling kwam er en daardoor het geld. Zoveel, dat als de gemeente bij de overdracht het resultaat hoort, zij zich over zichzelf zal verbazen!"

Morgen zal die overdracht dan plaatsvinden, door de orgelcommissie in een kerkdienst, die geleid wordt door ds. H.de Haan van Midwolda. De organist? Ja, wie anders dan B.G. Mulder, overigens niet de enige, die in de gereformeerde kerk van Bellingwolde het orgel bespeelt, maar de eerste, feestelijke klanken wil hij toch beslist laten horen.